Dili – Tersa, loron-27, fulan-Abril, tinan-2021 Prokuradór-Jerál Repúblika, Dr. José da Costa Ximenes hamutuk ho ekipa MP nian hato’o Informasaun Anuál 2020 ba Parlamentu Nasionál. Ida-ne’e hanesan Informasaun Anuál ikus husi Prokuradór-Jerál Repúblika, Dr. José da Costa Ximenes ne’ebé sei termina ninia mandatu daruak iha  loron-28, fulan-Abril, tinan-2021.

Iha aprezentasaun ne’e PJR hateten katak, relatóriu ida-ne’e aprezenta hanesan kumprimentu ba norma konstitusionál ne’ebé inpoin ba Prokuradór-Jerál Repúblika dever atu presta Informasaun anuál ba Parlamentu Nasionál.  Ámbitu Informasaun anuál la defini iha lei, maibé naturálmente nia tenke fornese kuadru informativu ida, ne’ebé kompletu liu, kona-ba funsionamentu Ministériu Públiku, hanesan movimentasaun prosesuál ne’ebé akontese iha Servisu Justisa ida-ne’e nia laran.

PJR hahú informa kona-ba servisu sira hanesan; Konsellu Superiór Ministériu Públiku, órgaun ba jestaun no dixiplina Majistradu Ministériu Públiku no Ofisiál Justisa sira, no mós Servisu Apoiu Tékniku no Administrativu Prokuradoria-Jerál Repúblika nian.

Nune’e mós PJR hatutan liután kona-ba servisu espesializadu sira hanesan Gabinete Sentrál Kombate korrupsaun no Kriminalidade Organizadu (GSCCCO), Servisu Kontensiozu Estadu no Kuradór Menor no Familia.

Durante tinan-2020 Gabinete Sentrál Kombate Korrupsaun no Kriminalidade Organizadu, prosesu tama hamutuk 190, prosesu ne’ebe ramata hamutuk 197,  pendente ba tinan-2021 prosesu hamutuk, 202, ho nune’e kona-ba krime sira ne’ebé ho tipu seluk (dezignadu nu’udar krime organizadu sira).

Iha komparasaun badak ida haree katak, numeru totál husi prosesu ne’ebé tama iha Gabinete (GSCCCO) iha tinan 2019 prosesu hamutuk 249, aas liu oituan husi tinan-2020 nian ne’ebé ho prosesu hamutuk 190, iha tinan-2019 prosesu ramata  hamutuk 219, aas liu oituan hosi tinan-2020 prosesu hamutuk 197. Hafoin halo tia konta, haree katak iha aumentu volume ida ba prosesu pendente ba tinan 2021 nian.

Ida tan kona-ba Servisu Kontensiozu Estadu durante tinan-2020 registu tiha prosesu administativa hamutuk 92, arkiva prosesu hamutuk 49, pendente ba tinan-2021 prosesu hamutuk 369, ho nune’e prosesu internu organizadu ho ninia finalidade atu rekolla no konserva elementu nesesáriu sira hodi hola desizaun ho objetivu hodi propoin no kontesta atu akompaña de’it asaun judisiál sira.

Iha biban ne’e, mós PJR informa ba deputadu sira iha uma-fukun PN kona-ba prosesu sira iha Prokuradoria Repúblika Distritál ida-idak nian hanesan; Prokuradoria Repúblika Distritál Dili (PDD), durante tinan-2020 prosesu tama hamutuk 2,680, prosesu ramata hamutuk 3,111. Pendente ba tinan-2021 prosesu hamutuk 1,913.

Iha komparasaun badak ida hatudu katak, (PDD) iha tinan-2019 prosesu tama hamutu, 2,787, aas liu husi tinan-2020 nian, no presesu ne’ebé ramata iha tinan-2019 hamutuk, 2,984 tuun liu kompara ho tinan-2020, pendente iha tinan-2020 nian ho prosesu hamutuk 2,342 aas liu iha tinan-2021.

Prokuradoria Repúblika Distritál Baucau (PDB), durante tinan-2020 nia laran rejista tiha prosesu tama hamutuk, 964, prosesu ramata hamutuk, 869, pendente ba tinan-2021 nian hamutuk 400. Iha komparasaun badak ida hatudu katak, (PDB) iha tinan-2019 prosesu tama hamutu, 808, tun liu husi tinan-2020 nian, no presesu ne’ebé ramata iha tinan-2019 hamutuk, 845 tuun liu kompara ho tinan-2020, pendente iha tinan-2020 nian ho prosesu hamutuk 305, ho nune’e iha tinan-2021 kontinua sae.

Tuir mai iha Prokuradoria Repúblika Distritál Suai (PDS), iha tinan-2020 rejista tiha prosesu hamutuk 754, presesu ramata hamutuk 899, pendente ba tinan-2021 hamutuk 267. Tuir komparasaun badak ne’ebé mak iha hatudu katak, iha tinan-2019 prosesu tama hamutuk 747, prosesu ramata hamutuk 715, pendente ba tinan-2020 nian hamutuk 412.

Prokuradoria Repúblika Distritál Oe-Cuse (PDO), durante tinan-2020 prosesu tama hamutuk 374, prosesu ramata hamutuk 471, pendente ba tinan-2021 hamutuk 46 prosesu. Kompara ho tinan-2019 nian prosesu tama hamutuk 391, aas liu husi tinan-2020 nian, nune’e prosesu ramata iha tinan-2019 nian hamutuk 299, volume redusaun iha tinan 2020 nian aas liu, no pendente ba tinan-2020 nian hamutuk 141, volume pendente makas liu komapara iha tinan-2021 nian.

Hosi prosesu hirak-ne’e kazu ofensa integridade fizika mak aas liu kompara ho kazu sira seluk, hanesan iha Prokuradoria Repúblika Distritál Dili (PDD) kazu ofensa integridade fizika hamutuk 823, Prokuradoria Repúblika Distritál Baucau (PDB) hamutuk 463, Prokuradoria Repúblika Distritál Suai (PDS) hamutuk 285, Prokuradoria Repúblika Distritál Oe-Cusse (PDO) kasu Violensia Dometika makas liu ho prosesu hamutuk 117.

Tama ba iha diskusaun plenaria nian, Deputada Maria Angelina Lopez husu  kona-ba Krime Sibernétiku saida mak MP sei halo no prepara bainhira  ratifika konvensaun internasionál Budapeste. Nune’e mós deputada ne’e husu ba PJR hanesan últimu mandatu hanesan Prokuradór Jerál Repúblika atu husik hela lia menon ruma ba PJR foun no rekomendasaun saida mak atu fó ba PJR foun atu fó atensaun ba Prioridade servisu ne’ebé mak iha.

Iha sorin seluk deputadu Arão Noe de Jesus mós kongratula ba mandatu PJR nian duraten tinan-8  nian husu ba PJR atu klarifika de’it informasaun balun ne’e mak la tau iha informasaun anuál-2020 nia laran kona-ba Majistradu hira mak hakat ona ba terseira klase, segundu klase no primeira klase. Nune’e mós nia hatutan liután katak, relatoriu hahu husi tinan-2017 to’o 2020 redusaun ba kazu pendente hatudu signifikante tebes maibe seidauk hakat to’o 50%  redusaun kazu pendente.

Tuir mai deputadu Francisco Branco hato’o mós apreziasaun ba mandatu PJR nian durante tinan-8, ne’ebé mak hasoru problema barak hasoru sistema justisa ne’ebé frajil, maibe hau kongratula majistradu sira hotu bele konsege no liuhosi teste ida ne’e. Teste ida iha konsolidaun instituisaun estadu nian liuliu ba majistradu sira ne’ebé haknaar aan iha Prokuradoria Jerál Repúblika.

Iha fatin hanesan PJR hatan ba Preokupasaun ne’ebé mak deputadu sira hato’o, kona-ba hahan sira ne’ebé mak laiha kualidade ba komunidade sira, tuir asaun ezekutivu MP ba sira ne’ebé la selu ami iha kooperasaun di’ak ho ALFAESA, iha materia krime enkamina mós ba Prokuradoria Distritál Dili no Gabinete Kontensiozu Estadu hodi haree bainhira hahan ne’ebé mak liu ona prazu ka prejudika ba saúde públiku sei enkamina ba parte rua ne’e hodi halo investigasaun. Krime ne’ebé mak selu taxa tama iha parte Kontensiozu Estadu nian. MP Timor Leste hala’o kooperasaun di’ak tebes ho nasaun sira CPLP nian, hadi halo transferensia kodenadu iha materia lubuk boot ida ne’ebé mak asina iha nasaun Cabuverde iha tinan-2009 Multilaterál nasaun sira CPLP nian. Maibe iha problema barak bainhira sidadaun ida dupla ninia identidade  iha nasaun rua.

Kona-ba krime sibernétiku PJR hateten katak, desde tinan-2015 to’o ohin loron no MP prepara esbosu ida haruka liuhosi Minisériu justisa, maibe fasil liu ita sadere ba ratifikasaun hodi fasil atu ita husu apoiu internasionál, agora daudaun MP Timor Leste servisu kooperasaun ida di’ak tebes ho nasaun Portugal tanba MP Portugal ninia iha nia espesialista ida mak kaer hela Gabinete  Cibercrime ita bele husu apoiu atu sira bele fó tulun ita.

PJR mós hato’o rekomedasaun ba PJR foun katak,  susesu durante ne’ebé mak iha laos hau mesak, majistradu, ofisiál justisa, fusionariu públiku no kontradu sira, no parte sira hotu-hotu ne’ebé mak durante ne’e servisu ona iha MP ho nune’e ita hamutuk mak hetan atinji ho susesu boot ida ne’e. Prokuradór-Jerál foun mai sei hatudu nafatin ninia afirmasaun no firme iha nia pozisaun.

Iha sesaun ikus nian, Prokuradór-Jerál Repúblika hato’o agradesimentu ba
deputadu sira tanba iha pasiensia hodi rona ami-nia informasaun, Hau rekoñese katak servisu barak mak ami halo no barak mós mak ami lahalo ne’e mak ita nia limitasaun moris servi instituisaun ida, MP partensia ba ita-boot sira nian, ba majistradu nafatin ho laran hodi servi rai ida ne’e ema barak fakar ran no mate ba rai ida ne’e, afirma ita nia pozisaun hodi servi ita nia rai.  (Media/PJR)