DILI – Prokuradoria Jerál Repúblika (PJR) realiza semináriu internasionál ida hodi diskute Direitu Penál Internasionál no funsionamentu Tribunál Penál Internasionál (TPI) nian iha salaun enkontru Otél Timor, sesta-feira (31/03/2017).

Inisiativa refere, ne’ebé hala’o liu hosi koperasaun entre PJR ho TPI rasik, sai hanesan passu dahuluk atu bele familiariza jurista timoroan sira ho TPI hodi ba futuru sira bele hahú envolve iha ámbitu tribunál ne’e, ne’ebé iha nia sede iha sidade Hague, nasaun Olanda, no sai hanesan primeiru no úniku tribunál penál internasionál permanente iha mundu ho ninia mandatu mak atu prosesu kazu sira jenosídiu, krime funu sira nian no krime hasoru umanidade. TPI estabelese liu hosi Tratadu Roma, ne’ebé ratifika tiha iha Timor-Leste iha tinan-2002 liu ba, no hetan adezaun hosi nasaun hamutuk 123.
“Kuaze tinan-17 ona ita harii hela ita nia Sistema Justisa hosi tempu UNTAET (Administrasaun Tranzitória Nasoin Unidas iha Timor-Leste) to’o mai agora, ita nia prokuradór, juís no defensór kontinua kapasita sira nia an, hanesan nasaun foun no ema foun durante servisu iha área ida ne’e kontinua hametin ita nia kapasidade liu hosi formasaun no agora tama tan ba faze ida tan kona-ba Direitu Penál internasionál para ita kontinua hametin ita nia rekursu umanu ne’ebé iha ona, hasa’e kualidade no kontinua diversifika iha area intervensaun”, dehan Prokuradór-Jerál Repúblika, José da Costa Ximenes.
Oradór TPI nian na’in tolu ne’ebé mai Timor-Leste ne’e mak Professor David Cohen, Diretór WSD Handa Center for Human Rights and International Justice iha Stanford University, Karim Ahmad Khan, advogadu britániku ida ne’ebé espesializa iha direitu penál internasionál no direitu internasionál direitu umanu sira-nian, no Dato’ Shyamala Alagendra, advogada hosi Malásia ida ne’ebé atua ona iha kazu importante sira iha Timor-Leste, iha Tribunál Espesiál ba Serra Leoa, ho tan iha TPI rasik.
Iha ninia liafuan abertura, Ministru Kordenadór ba asuntu Administrasaun Estadu nian no Justisa nian no Ministru Administrasaun Estatál, Dionísio Babo Soares, koalia uituan kona-ba istóriku ordenamentu jurídiku penál Timor-Leste nian, inklui ho ratifikasaun ba Tratadu Roma nian, iha tinan-2002, aleinde kongratula Ministériu Públiku ba realizasaun konferénsia ida tan ho kualidade no relevánsia boot no fó votu ba diskusaun di’ak entre partisipante sira Semináriu refere ne’e.
Durante ninia intervensaun ho tema ‘Tribunál Penál Internasionál: operasaun, oportunidade no dezafiu sira’, Karim Khan destaka katak Timor-Leste iha importánsia estratéjika hodi defende ezisténsia no haforsa TPI iha rejiaun Sudeste Ázia, ne’ebé iha reprezentasaun ki’ik ho nasaun tolu de’it hosi totál 11, aleinde enkoraja majistradu no advogadu sira timoroan, hosi ne’ebé balun hetan esperiénsia di’ak tebes durante Painél Krime Grave sira-nian, atu kandidata an ba pozisaun sira ne’ebé loke iha TPI ne’ebá.
“Ita boot sira iha liña de frente hodi asina tratadu sira ne’e. Labele husik paradu hela, tenke tau ba prátika no diskute. Diálogu bele hariku no informa área kriminál rai laran nian, aleinde mós bele lori kultura no tradisaun legál Timor-Leste nian hodi kontribui no fó influénsia ba iha ordem legál internasionál”, afirma Khan.
Atividade ne’e nu’udar rezultado ba esforsu ne’ebé inisia hosi PJR iha fulan-outubru, tinan-2014, bainhira Prokuradór-Jerál Repúblika hala’o enkontru ho vise-prezidente instituisaun ne’e nian durante vizita ofisiál ba sede TPI iha Haia, Olanda. Aleinde hala’o semináriu refere, PJR kopera hamutuk ho TPI hodi realiza mós treinamentu ida ho durasaun loron rua (29-30/03/2017) iha Timor Plaza, ne’ebé hetan partisipante hamutuk na’in 65 inklui ho majistradu sira Ministériu Públiku rasik no Tribunál, advogadu privadu balun, no investigadór sira hosi Komisaun Anti-Korrupsaun no Polísia Sientífika Investigasaun Kriminál.
Iha ninia diskursu enserramentu ba eventu ne’e, Prokuradór-Jerál Repúblika, José da Costa Ximenes, agradese ba oradór sira hosi Tribunál Penál internasionál tanba iha dispozisaun mai fahe sira nia matenek.
“Ha’u kongratula no agradese tebes ba partisipasaun oradór na’in tolu huis ICC hanesan Profesor David Cohen, Karim Khan no Dato’ Shyamala Alagendra, ne’ebé mai hodi fahe sira nia koñesimentu no matenek ne’e internasionalmente koñesidu tebes”, dehan PJR ba jornalista sira hafoin eventu ne’e remata.
Partisipa iha semináriu ida ne’e Ministru Negósiu Estranjeiru sira, Ernani Coelho, Juíza Konselleira Tribunál Rekursu nian, Maria Natérsia Gusmão, Defensór Públiku Jerál, Sergio Hornai, Komisáriu Komisaun Anti-Korrupsaun, Adérito Tilman, membru Parlamentu Nasionál sira, majistradu sira Ministériu Públiku no Tribunál nian, aleinde reprezentante sira hosi Polísia Nasionál Investigasaun Kriminál (PNSIK), sosiedade sivil, no estudante sira Univesidade Nasional Timor Lorosa’e (UNTL). (Média PJR)